Năm 2019, Chen Tianshi còn cách rất xa vị trí của những người giàu nhất thế giới. Khi đó, Cambricon Technologies - startup chip AI mới thành lập được ba năm - bất ngờ mất gần như toàn bộ hợp đồng từ khách hàng lớn nhất là Huawei. Tập đoàn viễn thông này quyết định tự phát triển chip, dù trước đó họ mang về hơn 95% doanh thu cho Cambricon.
Thế nhưng bước ngoặt lại đến từ một nguồn lực không ai lường trước: Khi Mỹ siết chặt khả năng tiếp cận chip tiên tiến của Trung Quốc, còn Bắc Kinh quyết liệt thúc đẩy tự chủ công nghệ, hai yếu tố này đã vô tình tạo nên một “lá chắn” bảo trợ cùng một thị trường khổng lồ dành riêng cho các nhà sản xuất nội địa.
Trong bối cảnh đó, công ty của thần đồng máy tính này trở thành lựa chọn hàng đầu và chính sự kết hợp ấy đã đưa anh vươn lên hàng ngũ những tỷ phú tự thân giàu nhất thế giới.
Cổ phiếu Cambricon Technologies của anh đã tăng hơn 765% trong 24 tháng qua. Khối tài sản - chủ yếu từ 28% cổ phần tại nhà sản xuất bộ tăng tốc AI có trụ sở tại Bắc Kinh - đã hơn gấp đôi lên 22,5 tỷ USD từ đầu năm.
Sự thăng tiến chóng mặt của Chen cho thấy cách Trung Quốc, nhờ mạnh tay hỗ trợ ngành AI trong nước, đang tạo ra một tầng lớp tinh hoa công nghệ mới gắn chặt với nhà nước.
Khi các lệnh cấm xuất khẩu của Washington bóp nghẹt khả năng tiếp cận chip tiên tiến của Trung Quốc, những công ty như Cambricon của Chen đã nổi lên như các “nhà vô địch quốc gia”, được bảo vệ bởi yêu cầu chính sách và sự hào hứng của giới đầu tư - biểu tượng của một trật tự công nghiệp mới.
Tuy nhiên, việc Cambricon tăng trưởng quá nhanh đặt ra câu hỏi về mức độ đóng góp của bảo hộ Chính phủ - thay vì năng lực cạnh tranh thực sự của chip - khiến nhiều chuyên gia tranh luận liệu chu kỳ này có bền vững.
“Doanh thu bùng nổ của Cambricon chủ yếu đến từ mức nền thấp. Định giá hiện tại có thể bị thổi phồng nếu không có sự hỗ trợ chính sách liên tục”, Shen Meng, Giám đốc ngân hàng đầu tư Chanson & Co. tại Bắc Kinh, nhận định.
Cổ phiếu Cambricon và theo đó là tài sản của Chen đã tăng mạnh từ tháng 8 khi Bắc Kinh khuyến cáo doanh nghiệp địa phương tránh dùng chip H20 của Nvidia, đặc biệt trong lĩnh vực liên quan Chính phủ.
Trước cơn sốt đầu tư, Cambricon phải tự “hạ nhiệt”, cảnh báo trong hồ sơ gửi Sàn giao dịch Thượng Hải rằng công ty vẫn bị hạn chế bởi lệnh trừng phạt Mỹ và đối mặt với nhiều thách thức trong cuộc đua công nghệ. Các báo cáo thời điểm đó nhắc đến chip Siyuan 690 sắp ra mắt, nhưng được cho là vẫn tụt hậu vài năm so với sản phẩm tương ứng của Nvidia.
“Còn quá sớm để nói Cambricon hay Huawei - hai nhà thiết kế chip AI hàng đầu Trung Quốc - có thể trở thành Nvidia của Trung Quốc. Hệ sinh thái toàn diện của Nvidia, đặc biệt là CUDA, cực kỳ khó sao chép trong thời gian ngắn”M Sunny Cheung, nhà nghiên cứu tại Jamestown Foundation, nhận định.
Dù còn nhiều tranh cãi về định giá, hành trình của Chen đã trở thành ví dụ điển hình cho mô hình đào tạo nhân tài gắn với nhà nước - tương tự cú bứt phá bất ngờ của startup AI DeepSeek và nhà sáng lập 9x Liang Wenfeng.
Chen sinh năm 1985 tại Nam Xương, con một kỹ sư điện và một giáo viên Lịch sử. Trí tuệ xuất chúng của anh sớm được phát hiện. Anh và anh trai Chen Yunji được tuyển thẳng vào chương trình tài năng của Đại học Khoa học và Công nghệ Trung Quốc ở Hợp Phì, nơi anh lấy bằng Tiến sĩ Khoa học máy tính năm 2010.
Sau đó, anh cùng anh trai làm việc tại Viện Máy tính của Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc - trung tâm nghiên cứu khoa học chủ lực do nhà nước tài trợ.
Tại đây, hai anh em được quốc tế chú ý nhờ loạt bài nghiên cứu về bộ tăng tốc DianNao năm 2014. Năm sau, họ trình làng con chip đầu tiên - bộ xử lý mô phỏng não cho deep learning và đặt tên là Cambricon, gợi nhớ thời kỳ “bùng nổ sự sống” Cambri như một điểm khởi đầu của AI.
Năm 2016, dự án Cambricon tách ra thành công ty, với Viện Hàn lâm là nhà đầu tư sớm.
Bước đột phá đến năm 2017, khi Huawei sử dụng công nghệ chip AI của Cambricon để cải thiện khả năng nhiếp ảnh và chơi game trên dòng Mate 10. Nhưng hợp tác kết thúc năm 2019 khi Huawei tự phát triển công nghệ tương tự. Từ đó, Cambricon chuyển hướng sang thiết kế và bán chip AI cho máy chủ đám mây và thiết bị biên.
Cambricon niêm yết trên sàn STAR Market Thượng Hải năm 2020, nhưng liên tục thua lỗ cho đến quý cuối năm 2024 - khi lần đầu báo lãi kể từ IPO. Năm 2022, công ty bị Bộ Thương mại Mỹ đưa vào “danh sách thực thể” vì nỗ lực “mua linh kiện Mỹ phục vụ hiện đại hóa quân đội Trung Quốc”, khiến khả năng tiếp cận công nghệ phương Tây bị hạn chế.
Nhưng các hạn chế này gần như không ngăn được Cambricon. Khi Washington mở rộng lệnh cấm, chặn Nvidia và AMD bán chip AI hiệu năng cao cho Trung Quốc, thị trường lập tức thiếu hụt nguồn cung. Bắc Kinh đáp trả bằng chỉ đạo “ưu tiên hàng nội”, buộc doanh nghiệp Trung Quốc phải mua chip từ nhà sản xuất trong nước như Huawei và Cambricon.
Nhu cầu bùng nổ. Doanh thu Cambricon tăng hơn 500% trong 12 tháng qua, dù cạnh tranh với Huawei và nhiều startup nội địa khác.
“Sự trỗi dậy của họ hoàn toàn đến từ nhu cầu cấp bách của các quốc gia đối với hạ tầng phần cứng”, Shuman Ghosemajumder, CEO startup AI Reken tại San Francisco nhận định. “Giống như Nvidia, họ có thể chứng kiến biến động lớn về giá cổ phiếu khi thị trường đánh giá xem hạ tầng cho mô hình AI tạo sinh thực tế cần bao nhiêu và mức kỳ vọng hiện tại đã bị thổi phồng đến đâu”.
